Di huấn
(Của cụ Lê Tụ Khuê – Cử nhân Hán học 1867)
*****
Ta sực nhớ việc nhà năm trước
Nghĩ đau lòng sau trước hai cô
Xem hoa hoa nhạt màu tô
Xem trăng trăng cũng thân cô tựa mình
Mảnh gan sắt như tùng nghìn thước
Tấm lòng son như nước mặt hồ
Của người ngọc bích chẳng thu
Xem ta như thể ngọc châu trên bàn
Xem chẳng khác ngọc còn trong đá
Xem lại như vàng ở trong lò
Cảnh nhà suy nghĩ đắn đo
Tình xưa nay khác biết lo thế nào
Chim non nớt đã sao bay nhảy
Ngựa yếu hèn dễ chạy đường dài
Tuy rằng sẵn có đất đai
Đất đai còn rậm lấy ai cày bừa
Phải ra sức cày mưa bừa gió
Thì mới mong cơm có sớm trưa
Tuy rằng sẵn có nhà xưa
Nhà xưa còn lợp tranh chưa ra gì
Phải tính gấp đỡ khi mưa gió
Lại lo sao cho có về sau
Bắt ta đèn sách đua nhau
Dạy ta rong ruổi cho mau kịp người
Ngày nay cơ chỉ vẹn mười
Biết bao tâm khổ mấy mươi kiệm cần
Nay nhớ tới non ân biển ái
Công sinh thành con cái khác nào
Báo ân biết báo thế nào
Đền công thì biết đền sao cho vừa
Đem trung hiếu người xưa so sánh
Nhờ truyện hiền kinh thánh dùi mài
Còn so tiết liệt những ai
Yến khăn nào kém cân đai anh hùng
Thơ có vịnh quốc phong muôn khử
Chuyện có biên nữ sử nào thua
Nhờ tay thợ vẽ điểm tô
Chắc rằng khó vẽ bức đồ song trinh
Bốn năm chục năm linh xum họp
Người một nhà như hợp lòng tin
Sau tuy làm tổ chia cành
Chim khôn ta quí Yến Oanh một đàn
Lẽ như thế tính toan phải thế
Lũ chúng con hồ dễ biết sao
Bây giờ nhật nguyệt nơi nào
Các sao đua sáng trên cao khoe màu
Sao nhỏ mới lưng trời rạng vẻ
Thủy Hỏa gần bóng xế về Tây
Còn như sao Dực ngày nay
Chưa soi gác phượng đã hay sao gì
Sao Bắc Đẩu đi đi lại lại
Bóng xem chừng khuất ải sơn khê
Còn sao bé nhỏ tí ti
Năm năm chưa đủ quanh đi vòng trời
Lầu hoa ngạc vừa phơi ánh sáng
Nhà bên trong đã ám màu thu
Đốt hương để thấu thần ru
Ngậm hờn nuốt giận giọt thu khôn cầm
Để sách lại con chăm mà học
Nào ngờ đâu càng học càng ngu
Ruộng vườn để lại mấy khu
Ngờ đâu nhà ruộng đem thù cho con
Sao chẳng nhớ mấy muôn quyển sách
Dấu tay cầm chưa sạch mồ hôi
Chẳng suy ruộng đất của trời
Mà lòng trong sạch nỡ bôi đen mò
Chẳng phải kẻ chung đò quen biết
Người Việt Hồ thân thiết gì nhau
Kẻ Ngô người Sở đâu đâu
Mọi người một giống khác màu người thân
Sao chẳng biết tương thân tương ái
Tranh thiệt hơn cãi lãi cùng nhau
Lòng son dạ sắt để đâu
Tranh nhau danh lợi đua nhau sắc tài
Người chẳng khác hình hài biết chạy
Thân quen đành bẻ gãy tay anh
Vắn dài bởi tại phụ nhân
Phải chăng bởi miệng những quân tôi đòi
Khi hòa thuận nhà coi không quý
Lẽ tất nhiên ma quỷ trêu ngươi
Đã không thiện sách xử đời
Hỏi lòng còn muốn cầu trời việc chi
Lũ con cái ngu si như thế
Đàn cháu sau còn kể ra gì
Ai theo đức tổ nhân nghì
Ai hay gìn giữ gia qui đời đời
Thuốc có đắng bệnh người chóng mạnh
Phép có nghiêm đức hạnh mới toàn
Giận rồi ta lại phàn nàn
Phàn nàn gặp lúc thân an tuổi già

Cho con cái cửa nhà riêng chỗ
Đạo nghĩa phương dạy giỗ không chuyên
Phàn nàn rồi lại cười hiền
Cười ta than thở cho phiền lòng chi
Người trăm tuổi ít khi sống đủ
Việc về sau ai chủ lo âu
Cỏ cây có lúc mọn sâu
Mọt sâu đã khỏi mầm đâu lại chồi
Sông hồ cũng có hồi nước cạn
Cơn mưa tuôn nước cạn lại đầy
Cái cơ suy thịnh xưa nay
Bĩ rồi lại thái lẽ hay khôn lường
Lũ cháu chắt ngày thường mong mỏi
Người một nhà đi lại cho thân
Đã sinh làm khách phong trần
Nên đem quân tử mà cân với mình
Chốn căn bản lập thân mình đó
Còn lợi danh xem có như không
Học hành cốt phải uyên thâm
Dùi mài đức hạnh phải chăm hàng ngày
Chốn hoa nguyệt chớ say mê quá
Lối mận đào nên chả thèm đi
Còn như cờ bạc những gì
Tuy rằng việc dễ chẳng khi nào làm
Rượu ngon ngọt kẻ ham người thích
Không nên dùng có ích gì đâu
Kiện càn khinh gã ất phu
Phép nhà bắt chước thầy Chu mới là
Phải để lại ruộng nhà ba mẫu
Làm học điền con cháu về sau
Nghĩa điền ba mẫu cạn sâu
Giúp người nghèo khó dài lâu đời đời
Giàu nghèo phải theo thời giúp đỡ
Hoạn nạn cùng che chở lẫn nhau
Như trong xương thịt một bầu
Như tay chân phải cùng nhau đỡ đần
Nếu được sách dây thân dàng buộc
Dẫu ngựa hèn cũng tuốt đường trường
Còn nay đang độ mưa sương
Như chim ràng buộc tổ đương lúc này
Chớ có bảo thần này không biết
Xem đạo trời rõ rệt như gương
Tinh thần để lại một chương
Để sau con cháu làm gương đời đời